Aleksandra Makarska

Spacerujesz ulicą. Znajdujesz portfel. Podnosisz go, otwierasz, ale nie znajdujesz żadnych wskazówek, do kogo może należeć. Co robisz? Możesz zatrzymać go dla siebie, bo właściciel i tak nigdy się o tym nie dowie, albo oddać go policji, licząc, że ktoś się po niego zgłosi. A teraz wyobraź sobie tę samą sytuację, ale tym razem w portfelu znajduje się dowód osobisty i numer telefonu właściciela. Czy twoja decyzja byłaby inna? Intuicyjnie można przypuszczać, że im więcej informacji mamy o sytuacji i jej konsekwencjach, tym łatwiej podjąć uczciwą decyzję. Wydaje się logiczne, że gdy znamy skutki naszych działań, powinniśmy częściej postępować moralnie. Ale czy na pewno?

Yiting Chen (Lingnan University) i Songfa Zhong (National University of Singapore) zbadali wpływ niepewności na decyzje moralne. Przeprowadzili serię eksperymentów, aby sprawdzić, jak ludzie zachowują się w sytuacjach pewności i niepewności. Eksperymenty zostały zaprojektowane tak, aby dać uczestnikom możliwość kłamstwa bez ryzyka wykrycia. Badacze analizowali, jak często uczestnicy decydowali się na oszustwo w różnych warunkach. Wyniki dostarczyły zaskakujących wniosków.

W eksperymencie głównym uczestnicy grali w grę, w której mogli wygrać pieniądze. Musieli „rzucić kostką w myślach”, wybrać jedną z sześciu liczb, a następnie dowiadywali się, które z sześciu pudełek zawierało dodatkową premię w wysokości 4 juanów (ok. 2 złotych). Następnie deklarowali swoją pierwotnie wybraną liczbę – jeśli pasowała do numeru pudełka, zdobywali premię. Nikt nie mógł zweryfikować ich uczciwości, co oznaczało, że mogli skłamać i wybrać numer gwarantujący wygraną.

Skąd badacze wiedzieli, że uczestnicy kłamią? Ponieważ wybór liczby był całkowicie losowy, prawdopodobieństwo „trafienia” we właściwe pudełko wynosiło 1/6 (około 16,7%). Jeśli wszyscy uczestnicy byliby uczciwi, taki mniej więcej powinien być również odsetek osób zgłaszających zwycięski numer. Jednak rzeczywista liczba zgłoszonych „trafień” była znacznie wyższa, co oznaczało, że wielu uczestników kłamało. Badacze nie mogli określić, kto konkretnie oszukiwał, ale analizując statystyki na poziomie grupy, mogli wykazać, że oszustwo było powszechne – i że jego poziom różnił się w zależności od warunków eksperymentalnych.

Eksperyment przeprowadzono w trzech głównych warunkach. W warunku niepewności uczestnicy nie wiedzieli, czy ich podstawowa nagroda będzie wysoka, czy niska – wynik był losowy. W dwóch warunkach pewnych uczestnicy znali swoją wygraną już przed podjęciem decyzji o kłamstwie – w jednej wersji była ona wysoka, w drugiej niska. We wszystkich trzech warunkach mechanizm podawania wylosowanej liczby był taki sam, co oznaczało, że uczestnicy zawsze mieli możliwość skłamania. W warunku niepewności jedynie 59,1% uczestników podało liczbę, która zapewniała im dodatkową wygraną, natomiast w warunkach pewnych odsetek oszustw był znacznie wyższy – aż 74,8% w przypadku pewnej wysokiej nagrody i 78,2% w przypadku pewnej niskiej nagrody. Oznacza to, że brak pewności co do wyniku zmniejszał skłonność do kłamstwa o 15-19 punktów procentowych.

Co więcej, badacze sprawdzili, czy moralność w niepewności działa również w sytuacji, gdy decyzja dotyczy innej osoby, a nie samego decydenta. W tej wersji uczestnicy podejmowali decyzję finansową, ale wynik dotyczył anonimowego partnera. Jeśli mechanizm moralności wynikałby wyłącznie z intuicyjnego poczucia sprawiedliwości, efekt powinien nadal występować. Jednak wyniki pokazały, że w tej sytuacji różnica między warunkami pewnymi a niepewnymi zanikła, co oznacza, że ludzie stają się bardziej moralni w warunkach niepewności głównie wtedy, gdy dotyczy to ich osobiście.

Ostatnia modyfikacja eksperymentu sprawdzała, czy niepewność wpływa na altruizm. Uczestnicy grali w grę, w której mogli podzielić się swoją wygraną z anonimową osobą. Okazało się, że w warunkach niepewności uczestnicy byli bardziej skłonni do podzielenia się pieniędzmi – altruizm rósł o 12-18% w porównaniu do warunków pewnych.

Zdaniem badaczy mechanizm ten wynika z lęku i potrzeby kontroli. Niepewność budzi stres i poczucie braku wpływu na sytuację, więc ludzie mogą podświadomie wierzyć, że uczciwe zachowanie poprawi ich przyszłe wyniki. Może to tłumaczyć, dlaczego w obliczu niepewności wolą wybierać uczciwość jako sposób na odzyskanie kontroli nad sytuacją. Choć może się wydawać paradoksem, że brak pewności co do wyniku sprawia, że jesteśmy bardziej moralni, badania pokazują, że to właśnie lęk przed nieznanym skłania nas do uczciwości. Wyniki eksperymentów sugerują, że moralność nie jest jedynie wynikiem racjonalnej kalkulacji zysków i strat, lecz także strategią radzenia sobie z nieprzewidywalnością świata.

Dziennik Gazeta Prawna, 1 sierpnia 2025 r.